|
De Hollandstellung iets meer gedetailleerd geschetst.
De zone Knokke (het Zwin) tot Maldegem Strobrugge iets meer in detail bekeken.
(laatste update 3/01/2022)
Men herkent over de ganse linie van Knokke tot Vrasene duidelijk 2 sterk verschillende types van structuren. In de zone van het Zwin te Knokke tot en met de splitsing van het Leopoldkanaal en het Schipdonkkanaal te Maldegem Strobrugge werden de bunkers gebouwd door het Marinekorps Flandern. Het Marinekorps trok zijn bunkers op in gewapend beton dat werd uitgekofferd in een houten bekisting. Er werd gebruik gemaakt van een aantal bunkermodellen die in het algemeen meermaals werden opgetrokken binnen deze zone met meestal zeer weinig onderlinge verschillen.
Vanaf de zuidkant van het Schipdonkkanaal, oostelijk van Maldegem Strobrugge tot in Vrasene, vindt men bunkers deel uitmakend van dezelfde bunkerlinie maar gebouwd door de Duitse landmacht, Etappen Inspection 4 of ook Gruppe Gent genoemd. De bunkers in deze zone zijn opgetrokken in een soort van prefabbetonblokken, ook Eisenbetonsteinen genaamd. In heel veel artikels vindt men de term Formsteine terug maar Formsteine zijn holle stenen die achteraf werden volgestort met beton, wat deze stenen zeker niet zijn. Ook hier vindt men een aantal types van bunkers die courant telkens op soms wat kleine verschillen na, vrij identiek zijn.
De zone gevormd door het dubbelkanaal Leopoldkanaal en Schipdonkkanaal tussen Leestjesbrug en Strobrugge is een iets moeilijker geval. Hier vindt men aan de noordkant van het Leopoldkanaal hoofdzakelijk bunkers met het typische uitzicht van de Marine op 3 zware MG-bunkers na (waarvan er 1 is verdwenen). Deze 3 bunkers waren aangebouwd in de noordelijke oever van het Leopoldkanaal. Deze bunkers zijn afwijkend opgetrokken qua ruwbouw volgens de bouwsystemen van de landmacht. Gelijkaardig vindt men zuidelijk van het Schipdonkkanaal ook nog een aantal manschappenbunkers ingewerkt in het talud terug die zuiver lijken gebouwd volgens de principes van landmacht in een zone uitgewerkt door de Marine. Bij één van deze staat trouwens een betonnen paal die zuiver verwijst naar de Marine. Een tweede gelijksoortige paal is nog altijd bij deze bunker vermist. Zowel aan noordkant van het Leopoldkanaal als de zuidkant van het Schipdonkkanaal vindt men bunkers die de schijn geven gebouwd te zijn door de Duitse landmacht of omgekeerd. Alle bunkers hier zijn echter gebouwd door de Duitse Marine. Er is wel een korte periode geweest dat de Duitse landmacht deze zone heeft overgenomen. In die periode werden dan ook een aantal bunkers in het Marinegedeelte qua ruwbouw gebouwd door de landmacht. Deze zijn dan nadien toen de zone opnieuw in handen kwam van de Marine qua fijnafwerking afgewerkt zoals de Marine dat standaard deed.
|
 |
 |
Links: Manschappenbunker gebouwd door de Marine te Knokke achter een hoeve bij Fort Hazegras. Dit is een bunker als een monoliet blok gegoten in gewapend beton. Rechts: Een bunkertje met op het dak een schietopstelling gebouwd door de Landmacht te Ertvelde, juist achter het kerkhof.
Interessant aan deze linie is dat het een van de eerste effectief grote gebouwde bunkerlijnen betreft, in dit geval opgetrokken door het Duitse leger tijdens de WO I - bezetting. Men vindt er dan ook zaken terug die later vlot werden overgenomen in andere bunkerlinies (niet alleen Duitse). Ook vindt men er van Duitse zijde bunkertypes terug die later allicht de basis vormden voor onder andere de in WO II gebouwde Atlantic Wall bunkers.
Belgische spionage in juni 1917 spreekt in deze zone over een +/- continue verdedigingslijn. Deze volgde in feite de oude Spaanse verdedigingslijnen in bestaande dijken. Hierin werden dan betonnen bunkers gemaakt aangevuld met loopgrachten en aansluitende prikkeldraadversperringen. Er is ook sprake van locaties waar opstellingen mogelijk werden gemaakt voor het opstellen van artillerie meer achteruit op de linie.
De linie tussen Knokke en de noordkant van het Leopoldkanaal kan praktisch toch ook wel opgedeeld worden in een stuk voorlijn en een stuk achterlijn. Globaal zijn de teruggevonden structuren in het algemeen wel terug te brengen tot 9 aparte steunpunten. Af en toe is het op de duur wel niet altijd even duidelijk tot welk steunpunt bepaalde bunkers op randzones dienen geteld te worden. Ook omdat er soms tussen verschillende steunpunten nog tussenbunkers gebouwd werden die op die manier niet echt tot het ene en ook niet echt tot het andere steunpunt behoorden. De hoofdverdedigingslijn volgt praktisch de Belgisch - Nederlandse grens. Daarnaast liep er meer achteruitgelegen nog een beperkte tweede lijn met commando-, telefonie- en seinbunkers, manschappenbunkers,.... Ook moet het tegen de Nederlandse grens aansluitende gedeelte op sommige zones bijna samengelopen hebben met de fameuze dodendraad. Deze draadversperring wordt uitgebreider besproken op deze link op de website.
De dodendraad was in principe een obstakel dat werd opgetrokken langs de Belgisch Nederlandse grens om te verhinderen dat smokkelwaar en/of personen er zouden in slagen via het Neutrale Nederland opnieuw het geallieerde front te bereiken. In hoofdzaak was dit dus een civiele hindernis en geen militaire.
De Hollandstellung was een zuiver militair obstakel om zoals eerder gemeld te verhinderen dat er een tweede front zou geopend worden op de Duitse bezetter in Vlaanderen via het Neutrale Nederland.
Volgens wat wordt teruggevonden, lag de Hollandstellung iets verder achteruit op de dodendraad. Eigenlijk kon de bunkerlijn in veel gevallen allicht de dodendraad onder schot houden. Allicht was de bunkerlijn toen er geen directe bedreiging was, zeker niet altijd bezet met een degelijke legermacht, misschien beperkt wat bewaking per regio. Misschien liep deze bewaking wel deels samen met deze die al gebeurde aan de dodendraad. Ook dat is een mysterie.
Toch is het 100% zeker dat beiden op sommige plaatsen zo goed als samengelopen moeten hebben om de simpele reden dat de ruimte tussen Hollandstellung en de Nederlandse grens er soms nog amper was. Als tussen die zone ook nog eens die dodendraad diende te lopen, moeten ze of elkaar gekruist hebben, of letterlijk samengelopen hebben. Misschien maakten sommige kleine structuren eigenlijk meer deel uit van de bewaking van de dodendraad dan dat ze deel uitmaakten van de Hollandstellung? Een specifiek voorbeeld hiervan zijn zeker de bunkertjes langs de weg Zeedijk te Lapscheure. Dit staat ook bekend als de Spermaliepolder. De Hollandstellung loopt hier amper 50 meter van de Nederlandse grens verwijderd. De bunker aan de Blauwe sluis langs dezelfde wegel ligt zo goed als op de Belgisch - Nederlandse grens. Er wordt in bepaalde teksten, onder andere die van de dienst erfgoed bv gesproken over vooruitgeschoven mitrailleurposten noordelijk van Maldegem Strobrugge, ter hoogte van de Waaktdijk. Zouden dit niet eerder mitrailleurposten nabij de dodendraad geweest zijn?
De 9 grote steunpunten tussen Knokke en het dubbelkanaal Leopold- Schipdonkkanaal te Middelburg
In de zone uitgewerkt door de Duitse Marine valt het op dat de bunkers letterlijk te vinden zijn in sterk bebunkerde zones, eigenlijk vrij goed vergelijkbaar met Bruggenhoofd Gent waar men ook Weerstandsnesten en Steunpunten ging bouwen die op zich een eenvoudigere en goedkopere versie waren van de voorheen overal gebouwde forten. Men vond ook de bouw van forten aan Duitse kant toen al beperkt achterhaald omdat deze toch wel vlot aanvalbaar waren met zware artillerie. Ook kon men ze in veel gevallen gewoon links laten liggen en via veilige routes de forten gewoon omzeilen. De kleinere bunkers waren op dat gebied moeilijker exact te treffen. De steunpunten werden benoemd met namen die niet direct teruglinkten naar de effectieve bouwplaats om de vijand het niet te eenvoudig te maken via eventueel uit de handen geraakte documenten deze te kunnen linken naar bestaande stellingen.
Ook bij mijn eigen zoektocht naar de nog bestaande restanten, wordt men verplicht zich te baseren op tellingen uit het verleden. Weet dat dit een zeer moeilijk iets is, zeker in het gedeelte van de linie opgetrokken door de Duitse Marine. De Duitse Marine ging soms namelijk zeer kleine structuren optrekken. Als deze dan nog eens kort bij elkaar stonden, zullen ze in mijn geval in het algemeen als 1 structuur geteld zijn. Hoe men daar in het verleden mee omging is totaal niet duidelijk. Zo merk je dat sommige tellingen bv de 2 mitrailleurpalen die vaak terug te vinden zijn bij manschappenbunkers als 2 extra structuren gaan tellen. Zo kom je natuurlijk aan een structurenverhouding van 3 ten opzichte van 1 bij mijzelf per op die manier teruggevonden structuur. Je bent dus gewaarschuwd dat dat tellen vrij hopeloos te noemen is, zeker in het gedeelte aangelegd door de Duitse Marine. |
De loop van de voorlijn vanaf Knokke tot het dubbelkanaal |
De eerste bunkers zijn zoals al gemeld te vinden in het huidige domein van het Zwin. Deze sloten meteen aan bij de zware kuststelling "Batterie Bremen". Op onderstaande schets zie je onderaan rechts Stützpunkt Bayern Schanze, wat kan beschouwd worden als het dichtste punt van de Hollandstelling aansluitend bij de Belgische kuststellingen te Knokke
|
(Schets: Batterie Bremen - Landschapshistorische schets natuurgebied het Zwin - Zwintours)
De eerste bunkers zijn zoals hierboven al gemeld dus te vinden in het huidige domein van het Zwin, nabij de grote vogelkijkhut. (Stützpunkt Bayern Schanze) |
 |
Links: voorlopig het dichtst tegen de kust teruggevonden bunkertje op de rand van het domein het Zwin. Mogelijks zitten er hier nog meer. In elk geval stonden er nog bunkertjes korter tegen de zee en de duinen. |
|
De Voorlijn in Knokke start voor zover ze nog terug te vinden is aan de rand van het huidige Zwin. Daarna vervolgt ze haar weg langs de kronkelende Hazegraspolderdijk.
In oudere tellingen is er ook nog sprake van 3 bunkers langs de Internationale dijk. Hiervan is ook nog nooit enig effectief spoor teruggevonden. Blijft natuurlijk ook de vraag wat zij toen als de internationale dijk beschouwden. Ook deze 3 structuren blijven voorlopig intern als vermist geteld. |
Het eerste manschappenbunkertje van de Hollandstellung langs de Hazegraspolderdijk, komende van de Lippensdreef. Er ligt nog iets eerder een klein bunkertje maar dat is opnieuw geen deel uitmakend van de Hollandstellung maar een telefoniebunkertje van Duitse makelij uit WO II.
|
|
 |
| (Stützpunkt Wilhelm). Langs deze Hazegraspolderdijk kunnen nog altijd 8 Manschappenbunkers en 5 verschansingen teruggevonden worden. De meeste van deze Manschappenbunkers hadden op het dijklichaam ook nog eens 2 combinaties van betonnen palen en muurtjes voor de opstelling van mitrailleurs.
Origineel zouden er in de inventarisatie van 1935 ten noorden van de Hazegraspolderdijk in de nabijheid van de Internationale Dijk nog ook nog 3 manschappenbunkers gestaan hebben. Deze zijn in elk geval heden ten dage allen gesloopt of verdwenen onder recentere dijklichamen. Ook zijn deze op oudere plannen van Knokke waarop nogal wat bunkers zijn aangeduid niet meer terug te vinden.
Langs deze Hazegraspolderdijk komt men in de wijk Retranchement bij wat men heden nog bestempeld als Fort Hazegras. De naam Fort Hazegras is echter niet historisch te plaatsen, wel de naam Fort Sint Theresia, een Spaans Fort uit de 17e eeuw dat in deze regio was opgetrokken. .
|
Rechts: Een cluster van bunkers en verschansingen zuidelijk van de Dijkgraafstraat te Knokke. |
|
 |
Ter hoogte van Fort Hazegras zouden deel uitmakend van de Hollandstellung ooit 20 structuren opgetrokken zijn (Stützpunkt Heinrich).
Belgische prospecties uit 1919 maken hier op dat moment melding van
- 8 mitrailleursnesten (barbettes pour mitrailleur = heuvels in terrein voor in dit geval de opstelling van een mitrailleur ).
- 6 kleinere schuilplaatsen voor manschappen
- 6 munitieschuilplaatsen
Ook is het zelfs al moeilijk bovenstaande benamingen te koppelen aan wat ter plaatse nog wordt gevonden. Ook staan er op dezelfde site ondertussen aanvullingen uit WO II, wat het inventariseren dus zeker niet vergemakkelijkt. Heden kunnen hier ter plaatse nog 13 structuren worden teruggevonden en is 1 structuur gekend die werd gesloopt, wat het totaal op 14 brengt. Er blijven dus nog 6 structuren vermist.
- 2 grote manschappenonderkomens centraal in de weide
- 2 manschappenbunkers bij de hoeve aan de overzijde van de weg
- 2 manschappenbunker zoals ook langs de Hazegraspolderdijk terug te vinden. Een hiervan is jaren geleden al gesloopt.
- 1 observatiebunkertje op de uithoek van het terrein
- 7 kleine verschansingen
- Mogelijks waren de mitrailleursnesten gewoon de gekende betonnen palen voor de opstelling van een mitrailleur zoals teruggevonden bij de meeste manschappenbunkers (Indien deze intern werden gevonden bij een bunker, werden deze nooit als aparte structuren geteld maar als onderdeel van de bunker beschouwd)
- Laat het duidelijk zijn dat die originele oude tellingen vaak meer verwarring stichten dan dat ze de tellingen uitklaren...
Voorlopig reken ikzelf op Fort Hazegras nog op 6 ontbrekende structuren op dit moment. |
 |
Links: een overzichtsfoto over Fort Hazegras met tegen de steenweg de oude WO I restanten deel uitmakend van de Hollandstellung. De foto werd genomen vanaf de hoek met de Burkeldijk. |
|
| De lijn gevormd door de Hollandstellung volgde dan de Burkeldijk richting Westkapelle. Eenmaal Vanaf daar ontstaat een vrij groot hiaat en volgde de linie origineel de oude nog bestaande verdedigingsgracht die deel uitmaakte van een oude Spaanse vesting, de Cantelmolinie. Achter deze oude Spaanse verdediging zouden origineel ook nog 3 bunkers moeten gestaan hebben die heden niet meer terug te vinden zijn. |
 |
Links: Zicht op restanten van de oude Cantelmolinie zoals terug te vinden op Google Earth. De Cantelmolinie is een oude Spaanse verdedigingslijn achter een waterloop die nog altijd vrij goed zichtbaar is tussen Fort Hazegras tot voorbij de Sluisstraat te Westkapelle. Je ziet heel duidelijk de verticale lijn op de foto met op gelijke afstanden steeds de uitstekende verdedigingspunten. Deze linie werd tussen Fort Hazegras en de eerste nog terug te vinden bunker aan de verbrandingsoven te Westkapelle ook door de Hollandstellung gevolgd. |
|
Ter hoogte van de Sluisstraat stond ooit een volgend steunpunt van de Hollandstelling, namelijk Stützpunkt Haubtstrasse. Aan de noordzijde van de steenweg zouden ooit 9 bunkers hebben gestaan, aan de zuidzijde nog eens 10. Aan deze zuidzijde bevindt zich heden een verbrandingsoven en containerpark. De kans is heel klein dat er zich in de kale velden die er nu nog zijn en de terreinen van de verbrandingsoven nog vergeten bunkers te vinden zijn, al valt er natuurlijk niets uit te sluiten. Voorlopig is van dit steunpunt nog slechts 1 bunker terug te vinden.
|
Rechts: De sterk overgroeide bunker langs de Sluisstraat, op een terrein juist naast de verbrandingsoven en het containerpark. Voorlopig nog de enige restant van Stützpunkt Hauptstrasse.
|
|
 |
Ook ter hoogte van waar de Cantelmolinie de Grevelingendijk in de nabijheid van de wijk Schapersbrug kruist, zouden origineel nog 3 manschappenbunkers moeten gestaan hebben waar voorlopig geen enkel spoor meer van te vinden is. Mogelijks betreffen dit bunkers die misschien eerder al geteld werden bij Stutzpunkt Haubtstrasse.
De linie blijft de oude Cantelmolinie volgen die je dan zelf best probeert te vervolgen via de Rodenossenstraat. In de nabijheid van de Rodenossenstraat is alvast een grotere combinatiebunker commando-telefoniebunker gesloopt nabij een hoeve die ook de naam Rodenossenhoeve droeg. Bij dezelfde hoeve stond ook nog een signaallampbunker die een 5 tal jaar eerder werd gesloopt..
Via de Motsaertdijk wordt dan het oude fort Sint Donaas bereikt aan de Damse Vaart. Langs deze Motsaertdijk kunnen nog 2 manschappenbunkers teruggevonden worden van allicht de 3 die er ooit stonden.
Op die manier bereik je uiteindelijk het oude Spaanse Fort Sint Donaas. Dit lag ooit aan de noordkant van de Damse Vaart (waar deze een lichte knik maakt). Ook dit terrein werd door de Hollandstellung opnieuw in gebruik genomen (Stützpunkt Dora) . Hier zouden in totaal origineel 9 structuren gebouwd zijn. Voorlopig werden er hiervan maar 6 effectief nog teruggevonden:
- 2 manschappenbunkers met daartussen 3 verschansingen
- 1 meer achteruit gelegen manschappenbunker.
- 1 sterk verdachte locatie, mogelijks nog een ontbrekende bunker.
Wel zitten er aan de noordzijde voor de 2 manschappenbunkers waartussen de 3 verschansingen terug te vinden zijn nog 2 losse veldopstellingen (gekende muurtje met 2 sokkels). Hiervan kon er al zeker nog eentje teruggevonden worden. Dit zou natuurlijk met inbegrip van de ene gekende sterk verdachte structuur de teller effectief hier op 9 kunnen brengen gezien het onduidelijk is of van Duitse kant die opstellingen als losse structuren werden geteld of niet.
|
 |
Links: Manschappenbunker verborgen op het terrein aan de noordkant van de Damse Vaart te Lapscheure. Enkel dit stukje terrein is aan de overzijde van de vaart nog Lapscheure, al de rest is reeds Westkapelle. |
|
Vanaf Fort Sint Donaas verlaat de Hollandstellung deze Cantelmolinie gezien deze verder liep naar het vestingsstadje Sluis op Nederlands grondgebied.
Aan de overzijde van de Damse vaart volgt de voorlijn de weg Zeedijk tot aan de Spermaliepolder.
De eerste structuur, een kleine observatiepost, staat al vrij kort in de hoek waar de Zeedijk het dichtst komt bij de Damse vaart, in de nabijheid van een veer voor voetgangers en fietsers over de Damse Vaart.
In de directe buurt van de Blauwe Sluis staat nog een manschappenbunker, zo goed als op de Belgisch-Nederlandse grens.
Nog iets verder bij een knik in de weg (en de dijk) naar links, ligt juist voor de knik een zeer unieke maar zeer moeilijk terug te vinden bunkertje waar ooit een mitrailleur met hefkoepel ingezeten zou moeten hebben.
Daarna dien je dezelfde weg verder te volgen tot nabij Lapscheure waar zich een volgend steunpunt bevond nabij de Spermaliepolder (Stützpunkt Gustave) . Men vindt er achtereenvolgens een dubbele observatiepost en een kleine munitienis voor een artillerie-opstelling zoals er ook nog 2 teruggevonden kunnen worden aan de zuidkant van het Schipdonkkanaal tussen Leestjesbrug en Strobrugge. 2 manschappenbunkers bevinden zich korter bij de Nederlandse grens in een weiland. Een grote manschappenbunker zit nog verstopt op de rand van een boerderij en een verwilderd tereintje ter hoogte van Zeedijk nr 4.
|
Rechts: Dubbele kleine observatiepost langs het onverharde gedeelte van Zeedijk te Lapscheure. |
|
 |
Daarna ontstaat er opnieuw een vrij groot hiaat tot de linie ter hoogte van de Nonnendijk in Middelburg opnieuw opduikt. Hier vindt men heden jammer genoeg nog enkel een manschappenbunker terug achteraan een weiland bij een hoeve. Bij dezelfde hoeve stond tot 2010-2011 nog een grote manschappenbunker. Nog meer naar de Nederlandse grens toe is nog een kuil terug te vinden waar allicht ook ooit een gelijkaardige manschappenbunker stond als deze die er nu nog staat. Net zoals op de Spermaliepolder stonden er allicht 2 van dergelijke manschappenonderkomens nabij de Nederlandse grens. Van deze verdwenen bunker bestaat wel nog een foto van een achtergebleven mitrailleurpaal die hier exact te positioneren is. Ook deze is ondertussen verdwenen. In totaal moeten hier 4 bunkers gestaan hebben. Tijdens WO I was dit gekend als Stützpunkt Karl.
|
 |
Links: Voorlopig rest van Stützpunkt Karl enkel nog deze ene manschappenbunker achteraan een hoeve. |
|
De eerstvolgende bunkers zijn deze van het Stützpunkt Friedrich ter hoogte van de Damweg en Hoornstraat te Middelburg. Dit steunpunt liep door tot het centrum van Moerkerke. Hier stonden ooit 6 bunkers waarvan er uiteindelijk nog 5 bestaan en de 6e bunker eigenlijk nog niet zo lang geleden werd gesloopt. Langs de oostkant van de expressweg zijn er de manschappenbunker op de Damweg en de observatiebunker op de Hoornstraat. Aan de westkant van de expressweg in centrum Moerkerke stond langs de Tramweg juist voor de beek nog een manschappenbunker ingebouwd in een woning. Zowel woning als bunker werden gesloopt voor toekomstige aanpassingswerken van de eerder gemelde expressweg. In het centrum van Moerkerke vindt men dan nog een commandobunker op het uiteinde van de weg met de naam Houtincwerve. Op dezelfde weg zit nog een telefoniebunkertje ingebouwd in een woning en een bunker voor een signaallamp zit nog sterk overgroeid op de hoek van Hoornstraat en Sint Lievenspad.
|
Rechts: Een sterk tussen brandhout verborgen Observatie - Manschappenbunker op een paardenweide langs de Warande te Middelburg. |
|
 |
Een laatste steunpunt van de Marine wordt dan bereikt ter hoogte van de oostkant van de Leestjesbrug aan het Leopoldkanaal (Stützpunkt Maurits). Dit steunpunt zou hebben bestaan uit 3 bunkers. Je hebt enerzijds de combinatie van manschappenbunker, observatiebunkertje en mitrailleuropstellingen (muurtjes en palen) langs de Langeweg. De 3e bunker zal gesloopt zijn en betrof allicht een grote manschappenbunker waarvan al eerder melding gemaakt. Alleen is zijn exacte locatie tot op heden onbekend.
|
Rechts: De fraaie combinatie van Manschappen-observatiebunker en de kleine observatiebunker langs de Langeweg in een weiland kortbij de Leestjesbrug over het dubbelkanaal te Middelburg. |
|
 |
De loop van de voorlijn aan de noordkant van het Leopoldkanaal
Op deze wijze bereiken we dus de noordkant van het Leopoldkanaal. Langs de noordzijde vinden we structuren terug tot een 800 meter voorbij Strobrugge langs Rolkalseide. Vanaf Leestjesbrug vertrekkend is het eerste structuurtje dat we terugvinden een manschappenbunker ter hoogte van Polderken voor de kruising met Gravinne. Hier zouden in totaal ooit 3 bunkers gestaan hebben waarvan er dus nog altijd 2 vermist zijn. |
 |
Links: Het eerste manschappenbunkertje nabij Leestjesbrug. Eigenlijk vrij schandalig dat het aan de binnenzijde zulks een sluikstort is. |
|
Ter hoogte van de Dijkstraat nr 33 vindt men een groep van 3 werken vanwaar er 2 met elkaar verbonden zitten en dus in feite als 1 structuur dienen beschouwd te worden. Er zit een grote zware kazemat tegen het Leopoldkanaal die in de twee richtingen het kanaal onder vuur zou hebben kunnen nemen met mogelijks 50 mm vestingsgeschut of zware MG's (onduidelijk). Deze kazemat zit met een onder de weg lopende gang verbonden met een dubbele observatiepost van de Marine. Vlakbij zit dan nog een manschappenbunker zo goed als volledig onder het maaiveld. Hij doet vaak dienst als parking bij de woning op nr 33.
|
Rechts: De cluster langs het Leopoldkanaal met vooraan de met het maaiveld gelijk zittende afgesloten manschappenbunker. Op de achtergrond rechts de zware kazemat met 2 schietgaten gericht op het kanaal. De dubbele observatiepost die verbonden is met de grote kazemat tegen het kanaal zit links op de foto en is hierop amper te zien. |
|
 |
Ter hoogte van de kruising van de Dijkstraat met de Waaktdijk vindt je opnieuw een knooppunt van bunkers. Hier bevond zich langs het kanaal nog een zware en ondertussen gesloopte kazemat voor mogelijks 50 mm vestingsgeschut (of zware MG's). De bijhorende manschappenbunker werd ooit gedynamiteerd door Duitse troepen bij de bevrijding in 1944. Men zou er overtollige munitie bij het terugtrekken in laten ontploffen hebben. Je ziet nog atlijd duidelijk de bovenplaat en ook nog een bij deze bunker aanwezige kleine observatiepost van de marine. Er is daar ook trouwens nog een open opstelling op een paal te vinden voor mitrailleur. Aan de andere zijde van de Waaktdijk vind je trouwens ook nog de restanten terug van mogelijks een ooit daar gesloopte bunker. Mogelijks is dit ook gewoon puin van de verdwenen grote MG-bunker die aan de overzijde van de weg moet gestaan hebben en in dat geval niet van nog een andere bunker. Misschien had deze bunker net zoals deze ter hoogte van nr 33 een gelijkaardige observatiepost aan de overzijde van de weg en zijn dit de restanten hiervan. Als dit nog een extra bunker was, is er alvast geen verdere info over te vinden tot op heden.
|
 |
Links: Nog een manschappenbunker zo goed als integraal onder het maaiveld. Deze bunker is ooit door de Duitsers opgeblazen bij de bevrijding in 1944. Links verborgen in het groen nog een observatiebunkertje van de marine alsook nog een paal voor het opstellen van een bijkomende open mitrailleuropstelling. Ongelukkig blijkt deze heden ten dage al op zijn zijde te liggen. |
|
Vanaf hier vindt men langs de noordkant, direct tegen het kanaal geen structuren meer terug tot een laatste zware kazemat langs het Leopoldkanaal. Dit is de enige bunker tot nu toe nog terug te vinden aan de overzijde van de steenweg naar Eede langs het kanaal. Dit is ook meteen de verst op de linie zich bevindende bunker op de Hollandstellung, gebouwd door de Duitse Marine. In de directe nabijheid van deze moet nog ergens een manschappenbunker zitten die ook tot op heden nog niet teruggevonden is en zeker nog bestaat.
|
 |
De laatse bunker gebouwd door de Duitse Marine langs het Leopoldkanaal langs de Rolkalseide. Deze bunker heeft zowel aan binnen- als buitenzijde zware schade. Deze komt zeker niet van WOII perikelen bij de bevrijding maar wel uit het feit dat de bunker nog jaren is gebruikt door DOVO voor het onschadelijk maken in deze bunker van op scherp staande explosieven gevonden in de regio en te gevaarlijk om ver te verplaatsen.
De vooruitgeschoven stelling naar Eede toe ter hoogte van Strobrugge
Zoals al eerder gemeld, heeft ter hoogte van het Leopoldkanaal de Duitse bezetter een vrij zware stelling uitgebouwd aan de noordkant van het dubbelkanaal. Er werd zelfs specifiek nog eens een apart Bruggenhoofd tot aan de Nederlandse grens te Eede uitgewerkt. Zo volgde deze vooruitgeschoven stelling de onverharde weg Waaktdijk om dan iets verderop af te buigen naar de Fortuinstraat toe. Hier zijn nog altijd de restanten terug te vinden van een buitenopstelling voor mitrailleur die deel uitmaakten van een verdwenen manschappenbunker. Deze zou al zijn gesloopt voor WO II. Ook tegen de steenweg naar Eede stond een gelijkaardige (verdwenen) manschappenbunker waar zelfs enkele oude foto's van bestaan. Aan de overzijde van de steenweg liep deze vooruitgeschoven stelling naar Nederland toe terug via de rand van heden een aantal weilanden. Let op de wegel met stellingen zichtbaar op kaart is zeker niet de wegel die men nu nog kan zien lopen tot nabij de zware bunker op Rolkalseide. De wegel van toen is te zoeken op de randen van de huidige weides richting zware MG-bunker.
Merkwaardig is ook dat aan deze laatste zware bunker de bijhorende manschappenbunker ontbreekt. Locale verhalen melden dat die er nog altijd zou moeten zitten maar deze blijkt tot op heden totaal onvindbaar.
De loop van de steunlijn langs de zuidzijde van het Schipdonkkanaal tussen Leestjesbrug en Strobrugge
Ook langs de zuidzijde van het het Schipdonkkanaal vanaf Leestjesbrug tot Strobrugge zitten nog bunkers door de Duitse Marine opgetrokken. We vermelden hier de belangrijkste, ook wel enkele verdwenen gevalletjes. Het waren er mogelijks wel nog meer. Kijk hiervoor maar naar de inventarisatie van de bunkers op Middelburg en Maldegem in detail. Dit betreffen allen wel degelijk structuren gebouwd door de Marine al laat hun uiterlijk soms het omgekeerde vermoeden.
Dichtbij de hoeve aan de zuidkant van Leestjesbrug lagen tegen het kanaal zowel allicht een manschappenbunker (gedynamiteerd door de Duitsers bij de bevrijding in 1944) en mogelijks nog een tweede unieke bunker met hefkoepel zoals er nog een is terug te vinden in Lapscheure. De kans is bestaande dat deze nog altijd verstoken zit onder het maaiveld aldaar.
Op een 800 tal meter van Leestjesbrug verwijderd vind je met enige speurzin een eerste in de dijk verborgen manschappenbunker terug. Bij deze bunker vind je eveneens alvast vlot een Duitse mitrailleurpaal terug met duidelijke symbolen van de Marine. Hier zou nog een tweede dergelijke paal (voorlopig niet gevonden) moeten aanwezig zijn.
Enkele honderden meters verderop bevindt zich een kleine Duitse munitienis zoals er eveneens te Lapscheure nog eentje terug te vinden is. Dit zal 1 van de 2 artillerie-opstellingen geweest zijn langs het Schipdonkkanaal tussen Leestjesbrug en Strobrugge.
|
 |
 |
| Langs hetzelfde fietspad zijn alvast nog 2 manschappenonderkomens terug te vinden voor je Strobrugge bereikt. Net voor je het einde van het fietspad bereikt kan je de gedynamiteerde resten terugvinden (hierboven rechts) van een munitienis horende bij een tweede artilleriestelling. |
Rechts: Een van de manschappenbunkers die verborgen zitten in de zuidelijke dijk van het Schipdonkkanaal tussen Leestjesbrug en Strobrugge. De kans is heel groot dat er nog meer van deze bunkers verborgen zitten in deze dijk maar ze vinden is natuurlijk geen evidentie. De bovenplaat zit vaak meer dan een meter onder het maaiveld en toegangen zullen vol grond gelopen zijn. |
|
 |
De loop van de achterlijn vanaf Knokke tot Strobrugge
De eigenlijke gemelde achterlijn is eigenlijk amper een lijn te noemen. Ze wordt gevormd door een aantal kleinere bunkerconcentraties. Ze is allicht ook heel wat moeilijker te volgen omdat hier wel serieus wat structuren zijn verdwenen.
Te Knokke begint dit met de commandobunker met geïntegreerde telefooncentrale in de Hazegrasstraat 85. Dit is voorlopig de enige daar officieel gekende bunker alhoewel er zeker nog ergens een tweede onbekend gevalletje zou moeten aanwezig zijn waarvan de eigenaars niet happig zijn dit aan de grote klok te hangen. De kans is heel groot dat hij mogelijks nog ingewerkt zit in een bestaand gebouw. In deze zone stonden zeker nog meer bunkers maar velen zullen allicht in de verkavelingen zijn verdwenen of gesloopt in de velden door de jaren heen. We zitten hier ook in de zone waar het moeilijk wordt om een bunker te gaan koppelen aan de Hollandstellung of bij de achterlandversterkingen bij de kuststellingen.
Daarna zit men al meteen met een heel groot hiaat in Lapscheure ter hoogte van de Preekboomstraat waar nog 3 bunkers zeer kort bij elkaar opgesteld staan. Ze vormen samen een commandocentrum op de Hollandstellung. Er is centraal een grotere commandobunker en bijhorend een bunker voor het plaatsen van signaallampen en een kleine bunker voor het plaatsen van een telefooncentrale. Deze bunkers liggen letterlijk op de grens van Lapscheure met Moerkerke. De situatie is zodanig dat de telefoniebunker op Moerkerke ligt, de beide anderen op Lapscheure. |
 |
De commandobunker in de Preekboomstraat. Rechts zie je nog net de telefoniebunker die ook deel uitmaakt van deze cluster van 3 vrij intacte bunkers. Vooraan een kruisje voor een jonge landbouwer die hier zeer onverwachts bij veldwerk kwam te overlijden. Dit heeft voor alle duidelijkheid niets met de oorlog te zien.
Ook in de bunkercluster van Stützpunkt Friedrich zit nog een groot gedeelte achterlijn verborgen. Op deze zone is de afstand tussen voorlijn en achterlijn ook zeker niet meer zo ruim als op Lapscheure zodat het Stützpunkt allicht zowel voor- als achterlijn omvat te Moerkerke.
|
| Allicht was er zelfs ooit nog een steunpunt zuidelijk van het Schipdonkkanaal nabij de Vakebuurtstraat. Helaas zijn er geen fysieke bunkers of structuren meer aanwezig buiten 1 mitrailleurpaal die met toelating van de boer in 2021 werd ontgraven uit een gracht waar hij diende als brugje. |
|
 |
De luchtfoto hierboven toont de lokatie rechtsboven juist achter het Sappaertsvaardeken waar ooit links een schijnwerperbunker stond en rechts een vrij specifieke manschappenbunker. Beiden zijn al gesloopt in de jaren '50 van vorige eeuw. Links onderaan tegen de Vakebuurtstraat staat een stip bij de hoeve waar de paal werd ontgraven. Hij lag daar over een gracht als brugje. Hij stond origineel voor de stal van de hoeve. Allicht stond daar dus ooit ergens nog een manschappenbunker waar heden totaal geen info meer van gekend is.
Deze structuren komen nergens voor in andere teksten over deze linie en moeten nochtans met zekerheid bestaan hebben.
|
 |
 |
Links de lokatie zoals ze op streetview te zien is. Het beeld dateert wel al van 2009. Rechts het ophalen van de paal.
Op het door de steenweg naar Eede en het Leopold- en Schipdonkkanaal afgesneden driehoekige terrein, lokaal ook gekend als Strobrugge, bouwde de Duitse marine ook nog eens 2 grote manschappenbunkers die beiden nog bestaan. Beiden zijn echter tegenwoordig niet meer zo eenvoudig terug te vinden. De ene werd ondertussen overbouwd en de andere zit in een achtertuin van een woning. Op dit gedeelte van Strobrugge zitten heel wat in Wereldoorlog II door de Duitsers gebouwde Zweitestellung. Dit heeft niets met de Hollandstellung te maken. Hiervan zitten ook nog enkele structuren aan de overzijde van de grote steenweg, oostelijk van Strobrugge |
De meest courante types van bunkers op dit gedeelte van de Hollandstellung
Manschappenbunkers (Marine)
Er zijn op het Marinegedeelte toch nog wel een paar types van deze manschappenbunkers opgetrokken. Toch komen de meeste types soms in beperkt afwijkende vormen wel meermaals voor. |
 |
 |
De twee schetsen tonen dit zeer courante type van manschappenverblijf (Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers"). Links is het type van manschappenverblijf zoals terug te vinden nabij de Hazegraspolderdijk. De eerste 2 foto's tonen dergelijke bunkers. Midden links: deze bunker is te vinden juist rechts naast de Dijkgrachtstraat. In dezelfde slag meer verderop vind je de tweede bunker. Deze is iets afwijkend doordat er naar de bevriende zijde 3 smalle observatiegaten, mogelijks bruikbaar als schietgaten voor een geweer, zijn aangebracht. Voor de rest zijn ze praktisch identiek.
Het tweede plannetje (rechts boven) toont een zo goed als identieke structuur die ook wel meermaals is opgetrokken. Hierbij heeft men voor de beide ingangen in de hoofdruimte een zware betonnen wand opgetrokken om rechtstreekse treffers te verhinderen. Toch is deze gang bovenaan open zodat treffers van mortieren hier eventueel wel zouden kunnen de structuur treffen. Dit type van bunker is niet meer gebouwd op de stelling in latere bouwfazes. Je vindt ze dan ook enkel terug tussen Knokke en Lapscheure aan de Damse Vaart, het eerste gebouwde gedeelte van de linie dus.
|
.jpg) |
 |
 |
|
 |
Ook deze twee schetsen tonen nog types van manschappenbunkers uit het Marine-gedeelte. Links is een zeer courant type dat op heel wat verschillende wijzes voorkomt, maar toch altijd zo goed als op hetzelfde basisplan is gebaseerd. Rechts ziet u een iets zeldzamer type dat voorkomt op Fort Sint Donaas. Omdat de toegangen in de richting van de vijand zaten, werd er nog een bijkomende 3e toegang naar bevriende kant voorzien. (Schetsen: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers").
De grote foto is wat in het algemeen wordt beschreven als een observatie-manschappenbunker zoals gebouwd door de Duitse Marine. Dit is het exemplaar nog terug te vinden ter hoogte van de Nonnendijk te Middelburg. Hun opbouw is altijd vrij identiek. 1 Centrale kamer met aan de zijde waar de vijand niet verwacht wordt een raam origineel afgesloten met een luikje. 2 toegangssassen die de bunkerkamer betreden met een chicane. Deze bunkers hebben in de hoek van de chicane soms nog een observatiegat. Het is weinig waarschijnlijk dat deze ooit zijn gebruikt als schietgat voor mitrailleur daar enerzijds de hoogte voor de opstelling van een Maximmitrailleur zeer beperkt is en anderzijds het schietgat smaller wordt naar de uitloop toe. Dit zou een zeer groot risico inhouden voor de mitrailleurschutter mocht deze de randen treffen van het schietgat en daardoor terugketsende kogels in zijn richting krijgen. In elk geval moet dit het type van bunkers zijn die binnen de bouwgeschiedenis ook zijn geteld als flankerende mitrailleurbunkers. Mogelijks is de mitrailleurstelling waarover sprake dan wel degelijk het muurtje met de 2 sokkels die men in het algemeen zeker aan 1 zijde en bij sommige van deze bunkers aan de 2 zijdes terugvindt. Allicht was de mitrailleuropstelling wel degelijk buiten de eigenlijke bunker te zoeken in dit geval.
De foto links daaronder toont een volledig identiek concept aan het Leopoldkanaal te Middelburg. Die bunker steekt volledig onder het maaiveld maar is inwendig volledig identiek. De foto rechtsonder is de speciale bunker zoals terug te vinden op Fort Sint Donaas.
|
 |
Op de foto hierboven zie je de Manschappen-Observatiebunker te Lapscheure (Spermaliepolder). Je ziet er heel duidelijk de bijkomende mitrailleuropstelling, buiten de bunker. Hoe de opstelling specifiek diende te gebeuren is ook mij nog altijd niet 100% duidelijk. Alle info hierover blijft dan ook meer dan welkom.
Grote manschappenbunkers (Marine)
Daarnaast vindt men op deze zone ook in totaal 8 grote manschappenbunkers terug. Deze grote bunkers worden voorzien voor telkens ongeveer 100 man te kunnen vestigen.
|
 |
|
 |
 |
 |
 |
Bovenaan 3 plannetjes van de 3 types grote manschappenbunkers die terugvindbaar zijn op de Hollandstellung tussen Knokke en Maldegem-Strobrugge. Plan links boven: Bunkers type Vrede zoals terugvindbaar op Fort Hazegras. Allicht het oudste type met de toegangen op 2 verschillende kanten. Schets rechtsboven: Het type met de toegangen iets of wat uitstekend waardoor geen globaal rechthoekig uitzicht wordt verkregen. Dit zijn de types gebouwd op Maldegem-Strobrugge. Schets rechtsonder: volledig rechthoekig uitgewerkt zoals nog terug te vinden op Lapscheure op de Zeedijk 4. (Schetsen: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers").
Foto links midden: Een van de 2 bunkers type Vrede terug te vinden op Fort Hazegras. Bij deze ene bunker is vooraan nog eens een aparte aanbouw zichtbaar. Dit is niets anders dan een kleine ruimte bestaande uit een bijkomende chicane, niet gelinkt aan de rest van de bunker. In de tussenwand is wel heden een gat gemaakt en de structuur staat aanzienlijk onder water terwijl de toegang vol betonpuin steekt. De aparte ruimte is dan ook niet echt in detail op verantwoorde manier te prospecteren in detail. Meestal wordt gemeld dat deze aanbouw niet origineel WO I zou zijn maar een uitbreiding zou zijn door de Duitsers toegevoegd in WO II. Dit valt echter ook niet 100% te bevestigen. Op het eerste zicht lijkt de aanbouw namelijk origineel uit WO I en niet achteraf toegevoegd. Als je alles nader bekijkt zie je namelijk geen voegen die er op wijzen dat het later tegen de bunker aangebouwd zou zijn. Ook is het gebruikte beton blijkbaar volledig identiek que structuur. Foto rechts midden: is de bijna aan de buitenzijde niet fotografeerbare bunker op Lapscheure, Zeedijk 4.
Foto links onder: De grote manschappenbunker op Strobrugge die in 2015 werd overbouwd. Hier zie je hem nog liggen op het braakligende terrein. Heden kun je hem vanaf de straat niet meer zien omdat hij overbouwd zit met 2 rijhuizen. Wel positief is dat hij in elk geval niet verdween maar nog bestaat onder de nieuwbouwwoningen. Foto rechts onder: een blik aan de binnenzijde van de bunker op Zeedijk nr 4 te Lapscheure. Let op deze bunker staat aan de binnenzijde meer dan een meter onder water. Merk wel op dat dit wel serieus grote bunkers zijn.
Kleine verschansingen (Marine)
Dit zijn de structuurtjes die vaak ook worden bestempeld als munitienissen. Men vindt ze terug vanaf Knokke bij Stützpunkt Bayern Schanze, op de Hazegraspolderdijk, Fort Hazegras en Fort Sint Donaas. Dit zijn eigenlijk gewoon kleine manschappenverblijven die eveneens wel de mogelijkheid boden er beperkt munitie in op te bergen. Als je ze aan de binnenzijde nader bekijkt merk je gewoon aan de achterzijde en de voorzijde een bankje over de volle lengte. Ook deze structuren hadden dus als hoofdfunctie te dienen als schuiloord voor aanwezige soldaten bij een mogelijke artillerie-aanval. In hoogte zijn de structuren te beperkt om rechtstaande te kunnen betreden. Het waren dus kleine zitbunkers voor ik vermoed zo een 10 a 12 personen. Aan de voorzijde waren ze allicht afsluitbaar met metalen luiken. Bij Fort Sint Donaas zie je nog restanten van hengsels van deze luiken. Waar er dijken beschikbaar waren, werden ze meestal volledig ingewerkt met hun dak gelijk met het maaiveld van de dijk zodat ze amper opvielen in het landschap vanaf vijandelijke zijde. Dit is ook de reden dat ze heden nog amper te spotten zijn en nog wel eens opduiken zonder eerder gevonden te zijn. Op Fort Sint Donaas zitten er merkwaardig genoeg 3 exemplaren redelijk goed zichtbaar boven het maaiveld. De nissen zullen eenmaal de artillerie-aanval ten einde was ook dienst gedaan hebben als verschansing om een eventuele aanval te proberen afslaan.
|
 |
 |
Dit is op de Nieuwe Hazegraspolderdijk vermoed ik de enige van deze nissen die ook de kans geeft iets meer in detail te zien wat er onder de plaat te vinden is. Zoals u kunt zien zijn deze zoals de meeste militaire structuren die voor de Duitse bezetter tijdens WO II niet meer direct van nut waren, deze verplicht dichtgemetst tegen mogelijks hergebruik door geallieerden. Dit is dus zelfs gebeurd met deze nissen. |
(Schets: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers"). Op Fort Sint Donaas zitten 3 van dergelijke verschansingen. Op de uiteinden hier recht tegenover steken nog eens 2 grote manschappenbunkers. Op Fort Sint Donaas steken deze nissen letterlijk volledig boven het maaiveld uit en staan ze zelfs op heuvels. In de zomerperiodes zijn deze structuren amper te vinden, laat staan te bereiken. Ondanks het sterk afwijkende uitzicht met deze te vinden op bv Fort Hazegras, zijn dit allicht zo goed als identieke structuren. Vooraan zie je ook nog eens een ondertussen begroeide sokkel.
Aan de zuidzijde van het Schipdonkkanaal werden een aantal bunkers in het Marinegedeelte geïntegreerd die origineel waren ontworpen en als ruwbouw gebouwd door de Duitse Landmacht. Daarom ook dat deze eigenlijk meer aansluiten bij die bunkerontwerpen dan bij de ontwerpen van de Marine.
|
(Schetsen: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers"). Dit zijn voorlopig de 3 ontwerpen die teruggevonden kunnen worden tussen Leestjesbrug en Strobrugge aan de zuidkant van het Schipdonkkanaal. Ze staan van links naar rechts zoals je ze normaal moet tegenkomen vanaf Leestjesbrug vertrekkend. Het valt wel niet uit te sluiten dat de ondergrond hier nog andere intacte gevalletjes verbergt.
Grote geschutskazematten langs Leopoldkanaal (Marine)
Zeker opvallend in het landschap zijn de 2 van origineel 3 nog bestaande grote kazematten op de noordelijke oever van het Leopoldkanaal.
|
 |
 |
 |
 |
 |
De 3 bunkers hadden opnieuw een identiek grondplan. De ruimtes op de hoeken met het schietgat waren voorzien op de opstelling van allicht een zware mitrailleur of een 5 cm kanon op een plaataffuit. Deze laatste zouden dan gerecupereerd zijn uit bepaalde veroverde en niet meer gebruikte Antwerpse Forten. De 2 centrale kamers waren dan om manschappen in te schuilen. Opvallend is dus wel de gigantische gangenstructuur die men in deze bunkers verwerkte en uiteindelijk alleen maar grotendeels ruimteverlies opleverden. (Schets: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers").
Foto rechtsboven: De zware bunker langs het Leopoldkanaal tussen Strobrugge en Leestjesbrug heeft nog een bijkomend met deze bunker verbonden complex van een dubbele observatiepost aan de overzijde van de dijk. Deze observatiepost is heden ook de enige manier om deze structuur te bezoeken en was mogelijks toen ook een nooduitgang. Vroeger had deze bunker ook nog een heden dichtgemaakte toegang langs de weg. Bovenaan links: Dit is de zware bunker langs de Rolkalseide. Deze is trouwens aan de binnenzijde zeer zwaar beschadigd. Je vindt echter courant de uitleg dat dit komt door het oorlogsgeweld van de bevrijding in WO II. Dit klopt echter niet, zoals al eerder gemeld. De bunker oogt hierdoor wel vrij beangstigend aan de binnenzijde. Het ganse plafond lijkt te hangen op de blootliggende roestige wapening... De foto rechtsonder is de tweede bunker op randje Middelburg - Maldegem gefotografeerd vanaf de manschappenbunker die er bij hoort aan de overzijde van de weg.
Open Mitrailleuropstellingen (Marine)
Daarnaast dienden ook open gevechtstellingen voorzien te worden. Dit zijn de combinaties van telkens een betonnen muurtje en 2 betonnen sokkels zoals terug te vinden bij meerdere van de flankerende mitrailleurbunkers alsook verschillende manschappenbunkers zoals bv langs de Hazegraspolderdijk.
|
 |
 |
Vermoedelijk bedoelt men dan met die open opstellingen wat we op de foto links te zien krijgen. Dit is een detail van dergelijke opstelling aan de Zeedijk te Lapscheure en dit type is wel vrij courant terug te vinden, wel niet altijd even intact. Rechts is dan een gelijkaardig type opstelling aan de bunker ter hoogte van de Langestraat ter hoogte van de Leestjesbrug. Hier heb ik de indruk dat het een gedeeltelijke opstelling betreft voor grover luchtdoelgeschut. Deze is op zijn beurt totaal afwijkend met de andere courant gevonden types van de foto links. Alle info over details van deze opstellingen bij gebruik blijft dus zeker welkom.
Ook vindt men zoals hogerop reeds getoond soms enkel betonnen palen terug met bovenaan een gat. Deze dienden allicht om vrij direct gewoon een zware mitrailleur voor luchtdoelgeschut aan te bevestigen. Een fraai voorbeeld hiervan is de zeer mooi uitgewerkte betonnen paal terug te vinden op Middelburg bij de Manschappenbunker langs het het Schipdonkkanaal, kortbij de Leestjesbrug. In dezelfde buurt zou nog een tweede dergelijke fraaie paal moeten zitten maar deze kon nog niet worden teruggevonden.
|
Hierboven links en in het midden een prachtvoorbeeld van dergelijk betonnen plaatje. Dit is zeer mooi uitgewerkt met het symbool van de Duitse Marine en de datum December 1917. Rechts een foto van een Duitse vermoedelijk gelijkaardige opstelling (niet Hollandstellung). Hierbij is een zware Spandau-mitrailleur als luchtafweer op een rechtstaande houten paal bevestigd. Vermoedelijk was de hier gemaakte opstelling iets gelijkaardigs alleen met een betonnen paal en waarschijnlijk een ijzeren ophanging. Verdere details blijven altijd welkom. (Foto: Replica)
Kleine observatieposten (enkele en dubbele) Marine
Deze kleine structuurtjes bestaan zowel in een enkele als een dubbele versie. De enkele zijn terug te vinden volledig solitair nabij de Damse Vaart en als dubbele variant in Lapscheure op Zeedijk. Enkelvoudig vind je ze daarna nog terug op Middelburg ter hoogte van de Hoornstraat (mogelijks ontbreekt hier de bijhorende grote manschappenbunker) en aan Leestjesbrug in combinatie met de bijhorende manschappenbunker. Ook aan de overzijde van de zware bunker ter hoogte van Dijkstraat nr 33 zit een dubbele dergelijke observatiepost die rechtstreeks verbonden zit met deze zware bunker. In dat geval doet hij allicht ook dienst als nooduitgang voor de grote structuur aan de overzijde van de weg. Daarna vindt men nog een identieke enkelvoudig exemplaar terug bij de volledig onder de grond stekende manschappenbunker aan de Waaktdijk.
Deze structuurtjes zijn zeer eenvoudig opgebouwd en bevatten enkel twee tegenover elkaar opgestelde toegangen - observatiegaten alsook de mogelijkheid voor het opstellen van allicht een schijnwerper (eventueel beperkt tot signaallamp) en een stoeltje voor de bediener hiervan. Inwendig zijn hiervoor stijgijzers voorzien om deze opstelling te kunnen gebruiken. Bij onder andere de manschappenbunker aan de Waaktdijk kon allicht op die wijze direct de op een paal opgestelde mitrailleur bijgestuurd worden.
|
|
 |
Links boven: schets van zowel enkelvoudige als dubbele observatiepost (Schetsen: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers"). In het respectievelijke boek worden ze ook wel bestempeld als mitrailleurbunkers wat weinig waarschijnlijk is. Rechts boven: de kleine nog solitaire observatiepost te Middelburg op de Hoornstraat. Mogelijks ontbreekt hier ondertussen reeds de bijhorende manschappenbunker. De foto links onder toont een amper terug te vinden gedynamiteerde manschappenbunker op de hoek van de Dijkstraat en de Waaktdijk. Deze bunker zat al totaal in de ondergrond en is in die situatie effectief opgeblazen. Tussen het op die foto geelbebloemde struikgewas steekt ook nog het onderaan rechts zichtbare kleine observatiebunkertje en een paal voor de opstelling van een mitrailleur. Deze laatste kreeg ik ook maar te zien toen ik thuis mijn foto's uitsorteerde.
|
Bunker(s) met hefkoepel voor mitrailleur
Een uiterst merkwaardig en uniek structuurtje bevindt zich zeker in het wegeltje Zeedijk waar zich nog de restanten bevinden van wat ooit een mitrailleurbunker was met een hefkoepel.
(Schets: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers") |
|
 |
Het structuurtje is toegankelijk via de weg. Eerst kom je in een klein kamertje, amper 2 bij 2 meter, om dan een 7 tal meter lange gang te bereiken tot bij de hefkoepel zelf. Hoe het systeem hier in elkaar zat is ook op basis van wat heden nog te zien is, niet meer zo duidelijk.
Heel merkwaardig is dat er ook ter hoogte van Leestjesbrug, zeer kort bij de locatie van de manschappenbunker die in 1944 door de Duitsers werd opgeblazen nabij de hoeve kortbij de dijk van het Schipdonkkanaal nog zo een bunkertje gebouwd zou kunnen zijn. Het is totaal nog een raadsel of dit ook effectief is gebeurd of niet. Nog een van de mysteries van deze bunkerlijn.
|
 |
 |
 |
 |
Het bunkertje in de Zeedijk te Lapscheure zit juist achter een zachte knik in de dijk. Origineel was het terrein toen ik hem ging zoeken zoals te zien op de foto linksboven. Rechtsboven is na het vrijmaken van de toegang. Allicht is de situatie ondertussen opnieuw al zoals op de eerste foto en is het structuurtje opnieuw nog amper terug te vinden. Ook hier een schande hoeveel rommel in de toegang en de tussengang van de bunker zit gestampt. Van sommige stukken snap je zelfs niet hoe ze het tot daar hebben gekregen. Dit structuurtje zou nochtans zeker de moeite lonen om eens volledig vrij gemaakt te worden.
Munitienissen horende bij artilleriestellingen
In totaal is er al zeker weet van 3 munitienissen bij artilleriestellingen opgetrokken langs de Hollandstelling. 2 langs het Schipdonkkanaal tussen Leestjesbrug en Strobrugge en 1 te Lapscheure nabij de Spermaliepolder. Een vierde zou moeten gemaakt zijn te Adegem en hoorde daarom bij het landmachtgedeelte. Van die laatste is mij geen informatie gekend. Wat er van kan teruggevonden worden is zeer rudimentair. In het algemeen betreffen het gewoon gewapend betonnen bakken met aan 1 zijde een opening om de binnenzijde te bereiken. Ik sluit zelfs niet uit dat dit prefab-structuren zijn die nadien ter plaatse werden geleverd in plaats van ter plaatse gestort.
|
 |
 |
2 vrij gelijkende structuurtjes. Links is te Lapscheure, rechts te Middelburg langs het Schipdonkkanaal.
|
Bunkertjes voor het plaatsen van een signaallamp op de achterlijn
Op de achterlijnen zijn in totaal nog 2 bunkers terug te vinden met als enige functie het doorgeven van lichtsignalen naar andere bunkers of clusters in de nabijheid. Daarnaast zijn er ondertussen ook nog 2 locaties gekend waar er dergelijke bunkertjes werden gesloopt. Blijkbaar vertrouwde men in nood meer op het kunnen blijven gebruiken van deze signalen dan op het beschikbaar blijven van gemakkelijk te saboteren telefoonlijnen.
(Schets: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers") |
|
 |
| Een voorlopig derde gelijkaardige structuur is ooit gebouwd en reeds lang geleden gesloopt tussen het Schipdonkkanaal en het Vakebuurstraatje te Maldegem. Een vierde gekende exemplaar stond bij de Rode Ossenhoeve te Westkapelle en werd ongeveer in 1985 gesloopt voor de bouw van een stal. |
Links: het vrij gemakkelijk en opvallende bunkertje, op de rand van een weiland aan de Preekboomstraat. Hij is één van drie kort bij elkaar gebouwde bunkers. Rechts: Vermoedelijk een vrij identieke maar voor de meesten een totaal onbekende bunker te Moerkerke. Hij vertoont allicht vrij veel gelijkenissen met de bunker links. Hij zit echter zwaar overgroeid met klimop en is aan een zijde aangebouwd met een garage. Omdat er inwendig dan ook nog eens een sauna is in gebouwd is hij ook aan de binnenkant niet echt meer prospecteerbaar naar waar de schijnwerpergaten zich precies bevinden.
|
Specifieke telefoniebunkertjes op de achterlijn
Op grondgebied Moerkerke zijn er eveneens 2 telefoniebunkertjes gekend. Eentje staat juist op de grens bij Lapscheure nabij de Preekboomstraat. Een tweede gekend gevalletje is ingebouwd in een woning langs Houtincwerve.
(Schets: Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers")
|
|
|
 |
 |
Het kleine structuurtje op de Preekboomstraat heeft een apart observatiegat vanuit het toegangssas in de richting van Moerkerke. Allicht is dit gericht op de bunker met signaallamp te Moerkerke. Daarnaast bevat het structuurtje een enkele kamer voor de opstelling van een telefooncentrale. Het bunkertje heeft trouwens nog vrij uniek zijn originele houten deur aan de binnenzijde. Wel staat hij praktisch het ganse jaar vrij sterk onder water. Van het bunkertje op Houtincwerve is zeer weinig gekend gezien de eigenaars weigeren het te laten prospecteren en niet gesteld zijn op geïnteresseerden in dit type van erfgoed...
Als je zelfs moet vaststellen dat een dienst als "de dienst erfgoed" er nog niet eens in slaagt een dergelijk nog bestaande structuur die dan nog eens deel uitmaakt van een lopende beschermingsprocedure te prospecteren. Dan begin ik mij eerlijk gezegd toch vragen te stellen bij het nut van een dergelijke instelling...
Commandobunkers op de achterlijn
Hiervoor zijn er wel wat verschillende modelletjes terug te vinden. Soms ging men deze commandobunkers combineren met nog wat extra ruimtes voor manschappen of een geïntegreerde telefoniebunker.
|
 |
.jpg) |
 |
 |
 |
 |
 |
(Schetsen: 2 commandobunkers op de Hollandstellung, Marinegedeelte - Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers). De schets links is zonder twijfel de bunker op de Hazegrasstraat 85 te Knokke. De bunker rechts is zeker niet de bunker op de Preekboomstraat zoals in het boekje vermeld. Het is zo goed als zeker het plan horende bij de verdwenen commandobunker aan de Rode Ossenhoeve te Westkapelle. 2e Rij: Zicht op één van de twee toegangen van de grote commando-telefoonbunker te vinden op de Hazegrasstraat 85 op de parking van een manège. Dit is een zeer fraaie bunker alleen staat hij gans het jaar wel iets teveel onder water voor wat uw gewone botten aankunnen. 3e Rij: Binnen- en buitenzijde van de Commando-bunker op de Preekboomstraat te Lapscheure. 4e Rij links: De zeer moeilijk te fotograferen commandobunker op Houtincwerve te Moerkerke. Ook hier laat de eigenaar geen bezoekers toe en ook deze bunker is door de dienst erfgoed amper geprospecteerd. 4e Rij rechts: de verdwenen commando-telefoniebunker aan de Rode Ossenhoeve te Westkapelle (Boek "De Hollandstellung - H.Sakkers"). De bunker op Houtincwerve is allicht ongeveer een gespiegelde versie van deze bunker.
Bronnen gebruikt voor deze webpagina:
|
|
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
